Endometrioza - przyczyny, objawy, sposoby leczenia

Endometrioza to tajemnicza choroba, której przyczyny nadal nie są do końca znane i która jest trudna w leczeniu. Statystycznie dotyka ona co piątą miesiączkująca kobietę. U części z nich endometrioza wywołuje problemy z płodnością. Endometriozy nie można lekceważyć, ponieważ jej objawy mogą znacznie utrudnić codzienne funkcjonowanie i upośledzić sprawność seksualną.

1. Czym jest endometrioza?

Endometrioza, czyli wędrująca śluzówka lub gruczolistość zewnętrzna, jest to innymi słowy rozrost błony śluzowej macicy (czyli endometrium) poza jamą macicy: najczęściej w jamie otrzewnej, jajnikach i jajowodach. Endometrioza polega na tym, że endometrium, błona śluzowa wyściełająca macicę, znajduje się nie tylko w miejscu, w którym powinna być, tj. w macicy, ale również w innych miejscach w organizmie. W ogniskach endometriozy stwierdza się obecność zarówno gruczołów charakterystycznych dla endometrium, jak i ich podścieliska.

Endometrium umiejscowione poza jamą macicy funkcjonuje normalnie, to znaczy w momencie, kiedy śluzówka w macicy się złuszcza i trafia na zewnątrz w postaci krwawienia miesiączkowego, złuszczeniu ulega również endometrium znajdujące się poza nią. Problem w tym, że często jest ono w miejscu, z którego nie może się wydostać. Ilość niepotrzebnej tkanki może narastać wraz z cyklami.

Zobacz film: "#dziejesienazywo: Endometrioza - jak ją rozpoznać i leczyć?"

Endometriozę diagnozuje się u kobiet w wieku 12-80 lat, średnio w wieku 28 lat. Co ciekawe, w przeciwieństwie do wielu chorób, rzadziej na endometriozę zapadają kobiety z wysokim BMI niż te wysokie i szczupłe. W przypadkach choroby bardzo zaawansowanej, endometrioza często występuje rodzinnie. Jednak droga jej dziedziczenia wcale nie jest prosta. Do czynników ryzyka endometriozy zalicza się również: nieposiadanie dzieci, wczesne wystąpienie pierwszej miesiączki, częste, przedłużone krwawienia miesięczne.

Ogniska endometriozy znajdujemy np. w obrębie:

• jajników,
• jajowodów,
• pochwy,
• otrzewnej pokrywającej ściany jamy brzusznej,
• jelita cienkiego,
• jelita grubego,
• wyrostka robaczkowego (ogniska endometriozy na jelitach znajdują się na otrzewnej, błonie je pokrywającej),
• przegrody odbytniczo-pochwowej,
• więzadeł maciczno-krzyżowych,
• więzadła szerokiego macicy,
• więzadła obłego macicy,
• zagłębienia maciczno-pęcherzowego,
• pępka,
• blizny po cięciu cesarskim,

2. Przyczyny endometriozy

Przyczyny powstawania ognisk endometriozy nie są do końca poznane. Istnieje jednak kilka teorii na ten temat. Pierwsza teoria transplantacji i implantacji, stworzona przez Sampsona, mówi, że podczas miesiączki komórki endometrium przemieszczają się poza jamę macicy poprzez jajowody (jest to tzw. przepływ wsteczny). Teorię tę wspiera fakt, że wszczepy endometrialne znajdowane są najczęściej w miejscach położonych najniżej w miednicy - można przypuszczać, że dzieje się tak pod wpływem grawitacji.

Oprócz tego wiadomo, że do powstania endometriozy predysponują stany sprzyjające przepływowi wstecznemu endometrium przez jajowody, jak zwężenie szyjki macicy czy zabieg wyłyżeczkowania jamy macicy. Przeciwko teorii transplantacji i implantacji przemawia natomiast to, że menstruacyjny przepływ wsteczny występuje u 76-90 proc. kobiet, natomiast endometrioza występuje u znacznie mniejszego odsetka. Ponadto ogniska endometriozy stwierdza się czasem również np. w obrębie jamy opłucnej, która nie ma przecież łączności z jamą brzuszną.

Druga teoria (Meyera) powstania endometriozy, tzw. teoria metaplazji, głosi, że komórki otrzewnej ulegają przekształceniu w komórki endometrium, bez związku z przepływem wstecznym. Jest to logiczne, ponieważ embrionalne pochodzenie otrzewnej i endometrium, a także opłucnej, jest wspólne. Gdyby jednak teoria ta była prawdziwa, spodziewalibyśmy się większego odsetka endometriozy zlokalizowanej w opłucnej - a jest to rzadkość.

Wreszcie teoria indukcji (Halbana) powstania endometriozy mówi, że nieznane czynniki pochodzące z krwi lub limfy powodują przekształcanie komórek danej tkanki w endometrium. Tłumaczyłoby to stwierdzaną czasem obecność ognisk endometriozy w narządach tak odległych od macicy jak mózg czy płuca, ale koncepcja ta kłóci się z tym, że najczęstsza jest lokalizacja w obrębie miednicy mniejszej, zależna dość wyraźnie od grawitacji.

Obecnie za najbardziej prawdopodobną przyczynę powstania endometriozy uważa się teorię transplantacji i implantacji, z tym jednak zastrzeżeniem, że zakładamy, iż muszą współistnieć dodatkowe czynniki, oprócz samego przepływu wstecznego złuszczonego endometrium podczas menstruacji.

Prawdopodobnie u kobiet, które rozwijają endometriozę, występuje upośledzenie normalnego procesu apoptozy („samobójstwa”) komórek endometrium, które znalazły się w jamie otrzewnej. Ponadto, z jakichś względów są one w stanie zagnieździć się w nienaturalnych dla siebie warunkach.

Apteki w okolicy nie posiadają Twoich leków? Wypróbuj wyszukiwarkę KtoMaLek.pl i sprawdź, która apteka ma na stanie potrzebny lek. Nie trać czasu na bieganie od apteki do apteki! Zarezerwuj lek online i zapłać za niego w aptece.

3. Objawy endometriozy

Uważa się, że za objawy endometriozy odpowiedzialna jest lokalizacja zmian chorobowych oraz odpowiedź zapalna organizmu. Wiodące objawy endometriozy są dwa: ból i niepłodność.

Ból w obrębie miednicy mniejszej to podstawowy objaw endometriozy. Ból często towarzyszy menstruacji, typowo pojawia się kilka dni przed jej początkiem i trwa do jej końca. Mówimy wtedy, że ból ma charakter cykliczny. Może on też pojawiać się niezależnie od fazy cyklu lub być chroniczny (odczuwany prawie bez przerwy). Oprócz bólu zlokalizowanego w miednicy, endometriozie towarzyszą często dolegliwości bólowe innego rodzaju, tj.:

• dyspareunia - ból podczas stosunku, spowodowany obecnością ognisk endometriozy w obrębie więzadeł maciczno-odbytniczych,
• dyzuria - ból podczas oddawania moczu,
• dyschezja - bolesne oddawanie stolca.

Czasem endometrioza jest przyczyną bólu pleców w okolicy lędźwiowej czy nawet bólu w obrębie ud.

Przyczyny pojawiania się bólu w przebiegu endometriozy nie są do końca poznane. Z całą pewnością jest to złożony problem, podobnie jak cały obraz endometriozy. Jedno natomiast wiadomo na pewno - że stopień zaawansowania endometriozy, ilość i głębokość wszczepów enometrialnych czy zrostów nie koreluje z nasileniem dolegliwości bólowych. Tak więc pacjentki z niewielkim zaawansowaniem endometriozy nierzadko mają dużo większe dolegliwości niż kobiety z ciężką endometriozą.

Objawem endometriozy zlokalizowanej w jajowodach może być również niepłodność. Trzeba jednak od razu zaznaczyć, że nie wszystkie kobiety z endometriozą cierpią na niemożliwość zajścia w ciążę. Problem ten dotyczy głównie tych pacjentek, u których endometrioza dotknęła jajników i jajowodów, szczególnie jeśli doszło do powstania zrostów.

Zrosty mogą bowiem prowadzić do mechanicznego zamknięcia drogi dla komórki jajowej od jajnika, przez lejek jajowodu, aż do jego bańki, gdzie zwykle dochodzi do spotkania z plemnikiem i zapłodnienia. Ponadto, w przypadku zajęcia jajników, kobieta chora na endometriozę często przechodzi operacje w obrębie jajników, doprowadzające nieuchronnie do zmniejszenia ich wielkości. W momencie zdiagnozowania endometriozy, część lekarzy zaleca podjęcie decyzji o dziecku jak najwcześniej, gdyż później może być to niemożliwe ze względu na dalszy rozrost tkanki błony śluzowej wewnątrz miednicy mniejszej.

Nie wyjaśniono jeszcze do końca, w jakich mechanizmach endometrioza doprowadza często do niepłodności, oprócz czynnika mechanicznego, o którym wspomniano wyżej. Prawdopodobnie niebagatelną rolę odgrywa tu również czynnik zapalny, mający udział w przebiegu tego schorzenia, oraz lokalnie zmienione środowisko hormonalne. W płynie znajdującym się w pęcherzykach jajnikowych oraz w jamie otrzewnej stwierdza się u kobiet z endometriozą podwyższone stężenia tzw. mediatorów stanu zapalnego. Wiążą się one z powstaniem lokalnie „wrogiego”, cytotoksycznego środowiska, ze zwiększonym poziomem wykładników stresu oksydacyjnego.

Doprowadza to do pogorszenia warunków dla wzrastania pęcherzyków jajnikowych, a także do degradacji komórek jajowych, uszkodzenia ich DNA, a także zmniejszenia integralności plemników i ich ruchliwości. Może też dochodzić do uszkodzenia zarodka. Ponadto, przy endometriozie upośledzona jest funkcja jajowodów jako transportera zarodka do jamy macicy. Dodatkowo, udowodniono, że w przypadku endometriozy nabłonek jajowodów wiąże plemniki, uniemożliwiając ich przedostawanie się do komórki jajowej.

Plemniki znajdujące się w drogach rodnych kobiet z endometriozą wykazują również zmniejszoną zdolność do „przywierania” do komórki jajowej. Co więcej, prawidłowe endometrium w jamie macicy tych kobiet ma obniżoną zdolność do przyjęcia zarodka. Lokalne zaburzenia układu odpornościowego wiążą się też z powstaniem autoprzeciwciał, które wiążą się z endometrium, jak również prawdopodobnie z komórką jajową, plemnikiem, zarodkiem i jajowodem. Zwiększone stężenie estrogenów doprowadza natomiast do zmniejszenia wrażliwości endometrium na progesteron, hormon kluczowy w zagnieżdżeniu się zarodka i utrzymaniu ciąży.

W przypadku endometriozy objawy słabną po zajściu w ciążę, a zanikają w czasie menopauzy. Poza sztandarowymi dwoma, wymienionymi powyżej, w przebiegu endometriozy mogą wystąpić również inne problemy, bardzo niespecyficzne, jak:

• biegunki,
• zaparcia,
• wzdęcia,
• nudności,
• śródcykliczne krwawienia z dróg rodnych,
• obfite miesiączki,
• krwiomocz,
• krwawienia z przewodu pokarmowego,
• osłabienie organizmu,
• silny PMS (zespół napięcia przedmiesiączkowego).

Na koniec warto wspomnieć, że u kobiet z endometriozą częściej niż w populacji ogólnej stwierdza się różne choroby o podłożu autoimmunologicznym, jak niedoczynność tarczycy, reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), toczeń układowy (SLE), chorobę Sjögrena, stwardnienie rozsiane, a także alergie i astmę.

4. Rozpoznanie endometriozy

Endometrioza stanowi duże wyzwanie dla diagnosty. Rozpoznanie stawia się zwykle po wykluczeniu wielu innych możliwości. Rozpoczęcie diagnostyki jest różne, w zależności od problemu, z jakim dana pacjentka zgłasza się do lekarza. Inaczej bada się kobietę, która szuka pomocy lekarskiej z powodu bólu w podbrzuszu, a inaczej pacjentkę cierpiącą z powodu braku powodzenia starań o ciążę.

Aby zdiagnozować endometriozę, należy jednak zawsze przeprowadzić „zwykłe” badanie ginekologiczne, następnie USG i w końcu - laparoskopię, z lub bez pobrania wycinków do badania histopatologicznego. W badaniu we wziernikach, czyli oglądaniu szyjki macicy i ścian pochwy, nieraz uwidocznić można ogniska endometriozy zlokalizowane w tej okolicy. Bardzo często jednak kobiety chorujące na endometriozę nie mają wszczepów w miejscu dostępnym oglądaniu i konieczne jest wykonanie dalszych kroków diagnostycznych, by mieć szansę rozpoznać endometriozę.

Jeśli obecne są torbiele endometrialne (czekoladowe) w obrębie jajników, zwykle możemy je uwidocznić w badaniu USG sondą przezpochwową. Nie jest to jednak tak proste, jak może brzmieć, ponieważ nigdy nie możemy mieć pewności, jakiego typu torbiel jajnika oglądamy. Rodzajów torbieli jajnika jest bardzo wiele, a pewne rozpoznanie daje dopiero badanie histopatologiczne (pod mikroskopem) materiału pobranego podczas operacji.

Złotym standardem, jeśli chodzi o rozpoznawanie endometriozy, jest laparoskopia. Jest to operacja w znieczuleniu ogólnym, podczas której nie otwiera się brzucha długim nacięciem skalpelem, ale wykonuje się jedynie niewielkie nacięcia, przez które wprowadza się do jamy brzusznej kamerę i narzędzia. Blizny po takiej operacji endometriozy są minimalne, ledwo zauważalne, a czas gojenia się ran i powrotu do pełni zdrowia jest znacznie krótszy niż po klasycznej operacji (laparotomii).

Podczas laparoskopii endometriozy poszukujemy charakterystycznych ognisk na otrzewnej pokrywającej ściany jamy brzusznej oraz jej narządy, w tym jajniki, jajowody i jelita. Często wygląd wszczepów jest tak specyficzny, że nie mamy wątpliwości co do rozpoznania. W innych przypadkach, gdy nie jesteśmy pewni, pobieramy drobne wycinki, czyli fragmenty tkanek, do badania histopatologicznego, w którym patolog stawia ostateczne rozpoznanie.

Jeśli w laparoskopii stwierdzamy torbiel jajnika, to również usuwamy ją i przesyłamy do badania histopatologicznego. Podczas laparoskopii możemy też przeprowadzić tzw. chromoskopię, czyli badanie drożności jajowodów przy wykorzystaniu barwnika. Ten ostatni wprowadzany jest przez osobę asystującą przez szyjkę macicy. Stamtąd dostaje się on do macicy i dalej przez jajowody do jamy brzusznej, gdzie operujący może obserwować jego wyciek w kamerze (jeśli jajowody są drożne).

5. 4 stopnie zaawansowania endometriozy

Istnieje podział stopnia zaawansowania endometriozy wg punktacji Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Rozdrodu (ASRM):

• stopień I, minimalny - pojawiają się niewielkie zmiany (poniżej pięciu milimetrów), w jajnikach i jajowodach widoczne są nieunaczynione zrosty i luźne strzępki jajowodów,
• stopień II, łagodny - zmiany widoczne w jajnikach mają średnicę pow. pięciu milimetrów, między szerokimi wiązadłami a jajnikami pojawiają się zrosty; można zaobserwować zrosty w zagłębieniu odbytniczo-macicznym, widoczne są torbiele endometrialne (tzw. czekoladowe),
• stopień III, umiarkowany - więzadła szerokie pozostają w zrostach z jajowodami bądź jajnikami, w zrostach jajników występują ogniska endometriozy, jak również w zagłębieniu odbytniczo-macicznym,
• stopień IV, ciężki - macica staje się nieruchoma, przyrośnięta w tyłozgięciu, przyrośnięta do jelit, bądź przemieszczona ku tyłowi. Ogniska endometriozy widoczne są w wyrostku robaczkowym, pochwie, szyjce macicy, pęcherzu moczowym. Jelita są w zrostach z otrzewną zagłębienia odbytniczo-macicznego, trzonu macicy lub więzadel odbytniczo-macicznych.

6. Leczenie endometriozy

Leczenie endometriozy jest, ogólnie rzecz biorąc, dwojakie: chirurgiczne i farmakologiczne (głównie hormonalne). Wybór odpowiedniego postępowania zależy od tego, co chcemy osiągnąć. Nie da się niestety całkowicie wyleczyć endometriozy. Możemy jedynie starać się niwelować jej następstwa. Tak więc przykładowo, w przypadku, gdy chora na endometriozę pacjentka skarży się na silne dolegliwości bólowe w podbrzuszu, a nie zależy jej (przynajmniej na razie) na zajściu w ciążę, decydujemy się w pierwszej kolejności na leczenie farmakologiczne, hormonalne, które ma udowodnione działanie w zwalczaniu bólu.

Natomiast jeśli wiodącym problemem jest niepłodność, to wskazana może być operacja mająca na celu usunięcie zrostów, które mogą mechanicznie utrudniać zajście w ciążę. Warto w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że leczenie hormonalne kobiet z endometriozy nie ma żadnego sensu w przypadku niepłodności (nie leczy jej).

Środki farmakologiczne wykorzystywane w leczeniu endometriozy to:

• Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne (DTA), zawierające składnik estrogenowy i progestagenowy. Są to preparaty najczęściej stosowane przy endometriozie, ponieważ są skuteczne i tanie. Działają poprzez zupełne zahamowanie cyklu miesiączkowego. Pod ich wpływem jajniki przestają produkować estrogeny i progesteron i tym samym „stymulować” ogniska endometriotyczne. Działanie to jest całkowicie odwracalne - mija po odstawieniu tabletek.
• Progestageny - działają podobnie jak DTA, są jednak droższe (nawet jeśli są refundowane, kosztują wiele podatnika!).
• Danazol- jest to preparat o działaniu podobnym do dwóch wyżej wymienionych, tzn. hamującym produkowanie hormonów przez jajniki, ale niestety obarczony jest wieloma działaniami niepożądanymi wynikającymi z działania androgennego, tj. wzrost masy ciała, zmniejszenie gruczołów piersiowych, trądzik, przetłuszczanie się skóry, hirsutyzm (męski typ owłosienia), a także uderzenia gorąca, zwiększone zatrzymywanie wody w organizmie i wzrost poziomu „złego” cholesterolu (LDL) wraz ze spadkiem poziomu „dobrego” cholesterolu (HDL).
• Analogi gonadoliberyny (aGnRH), tj. buserelina, nafarelina czy goserelina są to leki również powodujące zahamowanie czynności jajników. Są one skuteczne w leczeniu bólu w przebiegu endometriozy, ale niestety wywoływać mogą groźne skutki uboczne, jak osteoporoza, tak więc nie zaleca się stosowania ich przez dłuższy okres.
• Inhibitory aromatazy, powodujące zmniejszenie przemiany androgenów w estrogeny, tj. anastrozol, letrozol.
• Niesteroidowe leki przeciwbólowe, np. ibuprofen.

Na koniec trzeba wspomnieć jeszcze o leczeniu niepłodności u kobiet z endometriozą. Niestety w przypadkach, gdy zawodzi leczenie chirurgiczne i/lub stwierdzono całkowitą niedrożność jajowodów, jedyną metodą umożliwiającą posiadanie własnego dziecka jest zapłodnienie pozaustrojowe (IVF - ang. in vitro fertilisation).

Kwestię tę komplikuje niestety to, że u kobiet z endometriozą skuteczność tej metody jest mniejsza niż w przypadkach, gdy przyczyna niepłodności jest inna. Ten niekorzystny efekt endometriozy można próbować neutralizować, starając się o ciążę już w młodszym wieku - wiek kobiety ma bowiem bardzo istotne znaczenie dla powodzenia metody in vitro.

Najdrastyczniejszą metodą leczenia endometriozy, stosowaną tylko w skrajnych przypadkach, jest usunięcie macicy, histerektomia.

7. Czym grozi nieleczona endometrioza

Endometrioza, tak jak wiekszość innych chorób, im wcześniej jest wykryta, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo wystąpienia powikłań, które mogą znacząco pogorszyć komfort życia codziennego. Każda forma leczenia, zarówno operacyjnego jak i farmakologicznego, zwiększa szansę na spowolnienie rozwoju choroby lub jej zahamowanie.

Endometrioza jest schorzeniem postępującym, może stopniowo uszkadzać inne organy wewnętrzne. Ponad to, przedłużające się stany zapalne powodują podrażnienia otrzewnej, powodują zrosty, które mogą w sposób nieodwracalny doprowadzić do zmian anatomicznych.

Wśród najpopularniejszych dysfunkcji, spowodowanych zrostami znajdują się:

• zaburzenia motoryki jelit,
• niedrożność jelit,
• niedrożność jajowodów.

Choroba ta może też upośledzać płodność, chociaż nie ma dowodów jakoby endometrioza bezpośrednio wpływała na płodność, wiadomo tylko, że może ja ograniczać, według badań zdolność do zajścia w ciążę zmniejsza się dziesięciokrotnie w stosunku do zdrowych kobiet.

W niektórych sytuacjach może dojść do bezpośredniego zagrożenia życia - w szczególności, gdy choroba jest zaniedbana lub zbyt późno zdiagnozowana. Czasem jedynym wyjściem pozostaje zabieg stomii, usunięcia jajowodów, jajników, w skrajnych zaś przypadkach histerektomia.

Dlatego bardzo ważne jest wczesne wykrycie tego schorzenia jak najszybsze podjęcie leczenia i zahamowania jej postępu.

8. Córka Pawła Kukiza choruje na endometriozę

25-letnia Pola, córka Pawła Kukiza, przyznała, że choruje na endometriozę. Pola Kukiz z okazji Światowego Dnia Endometriozy napisała na swoim Instagramie, jak trudna jest walka z chorobą:

"Ból, ból i jeszcze raz ból. Każdej z nas wmawia się, że okres ma boleć, że to normalne. Ale kiedy przeszkadza on w codziennym funkcjonowaniu ciężko uwierzyć w to, że tak ma być i koniec. Nie tylko ból menstruacyjny, ale również problemy z jelitami, nerkami, bóle kręgosłupa to codzienność w 'walce' z tą chorobą".

Pola dodaje, że endometriozę zdiagnozowano u niej w wieku 22 lat: "Trafiłam z pracy prosto do szpitala, bo z bólu prawie nie byłam w stanie chodzić. Następnego dnia miałam operację. Niestety w moim przypadku endometrioza została 'wykryta' jak była już w dosyć zaawansowanym stopniu. I właśnie po to chciałam napisać o tej chorobie, żeby uświadomić coraz więcej dziewczyn, kobiet. Ciężko tak nagle napisać 'o co chodzi' z tą endometriozą, ale poczytajcie sobie proszę, badajcie się i działajcie jak najszybciej!" - apeluje Pola Kukiz.

Dawniej uważano, że endometrioza jest dolegliwością, która spotyka kobiety, które odkładają w czasie kwestię macierzyństwa. Jednak kolejne badania dowiodły, że brak ciąży nie chroni kobiety przed pojawieniem się złuszczających się komórek endometrium.

Treść artykułu jest całkowicie niezależna. Znajdują się w nim linki naszych partnerów. Wybierając je, wspierasz nasz rozwój.

Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.